Chiết xuất dược liệu
Theo ước tính của WHO (Tổ chức Y tế Thế giới), hiện nay có khoảng 80% dân số thế giới đã và đang sử dụng các sản phẩm chăm sóc sức khỏe được chiết xuất từ thảo dược thiên nhiên.
1. Chiết xuất dược liệu
Chiết xuất cao dược liệu từ thảo dược là sự kết hợp theo các công thức hóa học nhất định của những thành phần lấy từ các bộ phận trên thảo dược (hoa, quả, hạt, lá, cành, thân, rễ, củ...) ở dạng tươi hoặc đã qua sơ chế, sây khô. Tuy nhiên, mỗi loại dược liệu sẽ được chiết xuất khác nhau, ngay cả khi chúng có nguồn gốc từ cùng một loại thảo dược. Ngoài ra, chất lượng chiết xuất dược liệu sẽ bị ảnh hưởng trực tiếp bởi nguồn thảo dược và chất liệu dung môi chiết xuất...
Theo kinh nghiệm Đông y, để tạo ra một sản phẩm, thảo dược phải được qua sao, bào, tẩm, chế… mới có thể đạt được hiệu quả chăm sóc sức khỏe như: Làm giảm bớt chất độc (nếu có) trong thảo dược, Loại bỏ các tạp chất có hại và những bộ phận không cần thiết, điều hòa lại tính năng của sản phẩm sao cho đạt được mục đích tạo ra sản phẩm như mong muốn, dễ sử dụng và dễ bảo quản. Tuy nhiên, không phải cách chiết xuất dược liệu truyền thống nào cũng có thể đáp ứng được nhu cầu về chất lượng và số lượng của ngành sản xuất thực phẩm chức năng ngày càng tăng.
Hiện nay, sự phát triển của y dược học cùng với công nghệ chiết xuất các hoạt chất lấy từ thảo dược đã được nâng tầm hơn, là yếu tố quan trọng góp phần vào sự thành công ngành thực phẩm chức năng (TPCN) có nguồn gốc từ thiên nhiên, trong đó bao gồm sự kết hợp giữa truyền thống và hiện đại. Thu được từ chiết xuất dược liệu thường được gọi là cao dược liệu có thể ở dạng cao đặc, cao lỏng, cao khô hoặc tinh dầu.
Phương pháp chiết xuất hiện đại có nhiều ưu điểm hơn so với các phương pháp truyền thống thông qua một số tiêu chí như: Hàm lượng hoạt chất chiết được cao hơn, loại bỏ tạp chất, thời gian chiết xuất rút ngắn hơn, hiệu quả sử dụng sản phẩm đạt cao hơn…
Chiết xuất nguyên liệu dược phẩm là quá trình dùng dung môi thích hợp để có thể hòa tan các chất, hợp chất tan có trong thảo dược (dịch chiết), sao cho chọn lọc được các chất, hợp chất có tác dụng điều trị/hỗ trợ điều trị tách ra khỏi phần không cần thiết, không có khả năng không tan của dược liệu (bã dược liệu).
Vấn đề bức thiết cho sự phát triển đông dược thành phẩm
Có lẽ chưa bao giờ, số lượng các đông dược thành phẩm được sản xuất trong nước, kể cả thuốc và thực phẩm chức năng, lại phong phú như bây giờ. Theo báo cáo của Bộ Y tế, tính đến năm 2011 đã có tới 1086 chế phẩm thuốc đông y đang lưu hành trên thị trường. Nhưng, cũng chưa bao giờ chất lượng của những sản phẩm này lại trở thành vấn đề hết sức bức thiết như hiện nay. Bởi lẽ, ở tất cả các khâu từ trồng trọt, thu hái, bào chế, bảo quản...để đảm bảo dược liệu có đủ các tiêu chuẩn: đúng, tốt, sạch/tinh khiết và các đông dược thành phẩm đạt yêu cầu: đúng, tốt và tinh khiết đều có những điều hết sức bất cập, trong đó có vấn đề công nghệ chiết xuất dược liệu.
Có thể nói, công nghệ chiết xuất dược liệu có vai trò cực kỳ quan trọng trong việc quyết định đến chất lượng, độ an toàn và hiệu quả của đông dược thành phẩm. Đây là sự khác nhau giữa tân dược mà nguyên liệu được biết rõ về thành phần hóa học với đông dược có nguồn gốc cây cỏ, thành phần phức tạp và trong nhiều trường hợp còn chưa xác định được thành phần có tác dụng. Mỗi đông dược thành phẩm có đạt được những yêu cầu của tiêu chuẩn hóa hay không cũng liên quan tới việc định lượng hoạt chất hay chất đặc trưng của mỗi dược liệu. Điều này được thực hiện bằng hai cách: thiết lập những phổ hay sắc ký đồ đối chiếu của thành phẩm tiêu chuẩn để so sánh và tiến hành kiểm tra, kiểm soát toàn bộ quá trình sản xuất.
Có một nghịch lý là, trong khi kho dược liệu của nước ta hết sức phong phú với gần 4000 cây thuốc có thể trực tiếp làm thuốc hoặc để tách chiết một số hoạt chất bào chế đông dược thành phẩm, ngành dược chúng ta lại phải phụ thuộc rất nhiều vào nguyên liệu nhập khẩu. Năm 2008, thống kê của Cục Quản lý dược Việt Nam cho thấy, thuốc sản xuất trong nước mới chỉ đáp ứng được 50,18% nhu cầu sử dụng với 90% nguyên liệu sản xuất phải nhập từ nước người. Báo cáo của Bộ Y tế tại hội nghị tổng kết chính sách quốc gia về y dược học cổ truyền 2003 – 2010 cũng chỉ rõ: công tác phát triển dược liệu còn mang tính tự phát, chất lượng dược liệu chưa được kiểm soát thường xuyên, hệ thống cung ứng dược liệu và thuốc thành phẩm còn nhỏ lẻ. Trung bình mỗi tỉnh sử dụng khoảng 42 tấn dược liệu/năm, trong đó nguồn dược liệu trong nước chiếm 51,56%, ngoài nước chiếm 48,44% (nhiều thời điểm trong nước dược liệu phải nhập khẩu đến 90%).
Theo ý kiến của một số chuyên gia, tình trạng phụ thuộc này là do nước ta chưa đầu tư đúng mức vào công nghệ tách chiết tinh khiết để khai thác nguồn dược liệu quý giá sẵn có. Trên thực tế, công nghiệp chiết xuất của chúng ta chưa phát triển, hầu như chưa có các nhà máy chiết xuất lớn theo đúng nghĩa của nó. Các cơ sở thường tự xây dựng các phân xưởng chiết xuất nhỏ phục vụ cho nhu cầu của riêng mình. Phương pháp chiết xuất chủ yếu vẫn là nấu cao, cô cao trực tiếp ở áp suất thường trong không khí và điều kiện nhiệt độ không chuẩn xác. Các cơ sở chiết dược liệu ở vùng trồng (nếu có) cũng chủ yếu là cơ sở nhỏ chế biến một loại cao nhất định với các trang thiết bị khá thô sơ. Một vài doanh nghiệp nắm bắt được sự phát triển của thị trường đã bắt đầu đầu tư các nhà máy chiết xuất ở các vùng nguyên liệu. Tuy nhiên, phần lớn các trang thiết bị của các nhà máy này vẫn chỉ dùng để “nấu cao” ở quy mô lớn có sự hỗ trợ của máy móc. Một số cơ sở nhỏ có thiết bị hiện đại hơn (chiết có gia nhiệt với các dung môi cồn, cồn - nước, cô thu hồi dung môi dưới áp suất giảm…) nhưng lại thiếu những quy trình chiết, các sản phẩm chiết có chất lượng cao đặc trưng cho cơ sở, có sản lượng đủ lớn cạnh tranh với nước ngoài. Việc đầu tư các thiết bị chiết xuất, các dây chuyền chiết xuất hiện đại cùng với các quy trình chiết xuất dược liệu tiên tiến, hiệu quả chỉ mới là ý tưởng hay mơ ước.
Những người làm việc trong các doanh nghiệp dược hẳn còn nhớ câu chuyện thu tiền tỷ từ việc chiết xuất maniferin, một hợp chất có tác dụng chữa bệnh zona vào những năm 80 của thế kỷ trước và đến nay chúng ta đã có thể sản xuất nguyên liệu mangiferin đạt độ tinh khiết 98% - 101%, xuất khẩu sang Nga cả nguyên liệu và thuốc thành phẩm với trị giá khoảng 1 triệu USD/năm. Theo nhiều nhà nghiên cứu dược liệu, trong kho tàng thực vật nước ta không chỉ có xoài mà còn hàng trăm loài dược liệu có chứa hàm lượng lớn những hoạt chất quý giá dùng để sản xuất nguyên liệu bào chế thuốc thành phẩm như Taxol trong cây thông đỏ; Rurin và Troxerutin trong hoa hòe dùng để sản xuất thuốc làm bền thành mạch, dự phòng và trị liệu các bệnh lý xuất huyết; Curcumin và Quercetin trong nghệ dùng để sản xuất thuốc phòng chống khối u, hỗ trợ điều trị ung thư, viêm loét dạ dày tá tràng...; Shikimic acid trong tinh chất hoa hồi dùng để sản xuất Oseltamivir Phosphate có tác dụng phòng chống virus cúm A/H5N1 và H1N1, mối đe dọa lớn với thế giới và Việt Nam (đến nay, Việt Nam đã làm chủ công nghệ sản xuất Oseltamivir Phosphate từ acid Shikimic, phân lập từ quả hồi trên quy mô phòng thí nghiệm), Artemisinin trong thanh hao hoa vàng phục vụ sản xuất thuốc phòng chống sốt rét, đáp ứng nhu cầu thuốc trong nước và tham gia xuất khẩu; Vinblastin, Vincristin, Vindolin và Catharanthin từ cây dừa cạn làm nguyên liệu sản xuất thuốc điều trị bệnh ung thư; Sterol trong đậu tương dùng làm nguyên liệu sản xuất thuốc, sản phẩm bổ sung dinh dưỡng và bán tổng hợp các chất như Testosteron propionat, Ethinylestetradiol, DHEA; Carotenoid để làm thuốc chống lão hóa, chống ung thư từ quả gấc và hoa cúc vạn thọ ; Lutein, Zeaxanthin từ hoa cúc vạn thọ để làm nguyên liệu bào chế thuốc Vicuva; Rotundin trong củ bình vôi dùng làm thuốc an thần, trấn tĩnh; Glycosid từ quả mướp đắng để sản xuất thức ăn chức năng làm giảm hàm lượng đường trong máu...
Điều đó cho thấy, với một tiềm năng hết sức to lớn, nếu có một đường hướng đúng đắn và mạnh dạn, công nghệ đầu tư hiện đại và tiên tiến, đội ngũ cán bộ nhân viên có trình độ cao và chuyên nghiệp thì chúng ta có thể tạo ra một sức bật mới, một sự chuyển biến về chất cho công cuộc phát triển công nghệ chiết xuất dược liệu, có thể làm được cái gọi là may “túi ba gang” cho ngành công ngiệp dược. Điều đáng mừng là, Đề án “Phát triển công nghiệp dược và xây dựng mô hình hệ thống cung ứng thuốc của Việt Nam giai đoạn 2007 - 2015 và tầm nhìn đến năm 2020” đã xác định: xây dựng cơ sở chiết xuất hoạt chất tinh khiết từ dược liệu để đảm bảo 20% nhu cầu hoạt chất cho sản xuất thuốc vào năm 2015 và 30% vào năm 2020. Cũng trong năm 2007, Thủ tướng đã có quyết định số 43 và 61 về phát triển công nghiệp dược, trong đó có đề cập đến các vấn đề tăng cường đầu tư phát triển các cơ sở chiết xuất tinh khiết các hoạt chất từ dược liệu với mục tiêu là: Nghiên cứu tạo ra những công nghệ có chất lượng cao ở trong nước, kết hợp với nhập khẩu, làm chủ và ứng dụng công nghệ tiên tiến, hiện đại của nước ngoài để sản xuất nguyên liệu hoá dược phục vụ ngành công nghiệp dược và công nghiệp bào chế thuốc chữa bệnh, tiến tới chủ động sản xuất thuốc ở trong nước; nghiên cứu khai thác và sử dụng có hiệu quả các hoạt chất thiên nhiên chiết tách, tổng hợp hoặc bán tổng hợp được từ các nguồn dược liệu và tài nguyên thiên nhiên quý giá và thế mạnh của nước ta, phục vụ tốt công nghiệp bào chế một số loại thuốc đặc thù của Việt Nam, đáp ứng nhu cầu chữa bệnh trong nước và xuất khẩu.
Quán triệt tinh thần của quyết định này, mới đây một số công ty dược đã khởi công xây dựng nhà máy sản xuất nguyên liệu thực phẩm chức năng và chiết xuất dược liệu công nghệ cao. Thực hành tốt sản xuất thuốc theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO-GMP), thực hành tốt bảo quản thuốc (GSP) và hệ thống an toàn chất lượng phòng thí nghiệm (GLP) đã khánh thành tại Bắc Ninh vào ngày 20/07/201 với tổng công suất đạt 500 tấn nguyên liệu thành phẩm/năm.
Quy trình chiết xuất dược liệu bao gồm các bước:
- Chuẩn bị nguyên liệu dược thảo dược, dung môi
- Chiết xuất hoạt chất.
- Loại bớt tạp chất.
- Cô đặc, sấy khô.
- Xác định và điều chỉnh tỷ lệ hoạt chất
- Hoàn chỉnh chế phẩm.
